دوچرخه وسيله‌اي آشناست كه طي سال‌ها دگرگوني‌هاي فراوان، اما هنوز محبوبيت خود را حفظ كرده و حتي نوآوري‌هاي صورت گرفته، آن را به گزينه‌اي جذاب‌تر براي جابه‌جايي، ورزش و تفريح تبديل كرده است. در اين ميان نگاهي به سير دگرگوني‌هاي صورت گرفته در صنعت توليد دوچرخه خالي از لطف نيست.

اولين دوچرخه

اولين دوچرخه سال 1196 هجري شمسي به دست يك نجيب‌زاده آلماني به نام كارل فون دريس ساخته شد. هدف او از ساخت اين وسيله، حركت سريع‌تر ميان املاك خانوادگي‌اش بود. اين دوچرخه كه البته شباهت چنداني به دوچرخه‌هاي امروزي نداشت، از دو چرخ هم اندازه تشكيل شده بود كه روي بدنه‌اي چوبي قرار داشت و فرد با سوار شدن روي آن و با حركت دادن پاي خود روي زمين، به جلو حركت مي‌كرد. اين وسيله كه اسب سرگرمي نيز ناميده شده بود در دوره‌اي بسيار كوتاه مورد استقبال قرار گفت، اما به خاطر اين كه چندان كاربردي نداشت پس از مدتي محبوبيت خود را از دست داد.

تيزپايي استخوان‌شكن

در سال 1244 هجري شمسي يعني 48 سال پس از اختراع اسب سرگرمي، دوچرخه با ظاهري جديد پديدار گشت. در اين مدل از دوچرخه، پدال به چرخ جلو افزوده شد. اين دستگاه تيزپا (velocipede) نام گرفت. از آنجا كه بدنه اين دوچرخه از جنس چوب و چرخ‌هايش فلزي بود، در عبور از خيابان‌هاي آن روزگار كه بيشتر سنگفرش‌شده بودند، فشار و ضربات زيادي را به دوچرخه‌سوار وارد مي‌ساخت. به همين دليل عنوان استخوان‌شكن به اين وسيله داده شد تا براي هميشه يادآور رنج كسي باشد كه از آن سواري مي‌گرفت. استقبال عمومي از اين دوچرخه نيز تنها به مدتي كوتاه محدود شد.

چرخ‌هاي بلند

پنج سال بعد از استخوان‌شكن، نخستين دوچرخه تمام فلزي ساخته شد. البته در آن زمان صنعت متالوژي آنقدر پيشرفته نبود كه بتواند قطعات محكم و در عين حال ظريف را توليد نمايد. در اين دوچرخه هم پدال به چرخ جلو متصل بود، اما استفاده از چرخ‌هايي از جنس لاستيك و نيز پره‌هاي بلند در چرخ جلو، سبب كمتر شدن تكان‌هاي ناشي از راندن آن شده بود. سازندگان اين نوع دوچرخه دريافته بودند با بزرگ‌تر كردن چرخ‌ها، با يك بار ركاب زدن مي‌توان فاصله بيشتري پيمود و به همين دليل چرخ‌هاي جلويي بزرگ‌تر و بزرگ‌تر مي‌شدند. اين نوع دوچرخه تنها ميان مردان ثروتمند طرفداران زيادي داشت، زيرا قيمتش معادل حقوق شش ماه يك كارگر ساده بود. براي يك دهه اين دوچرخه با يك چرخ بزرگ محبوبيت گسترده‌اي ميان مردم داشت.

البته اين نوع دوچرخه خالي از مشكل هم نبود. از آنجا كه فرد دوچرخه سوار در نقطه‌اي بسيار بالا مي‌نشست، در صورت برخورد دوچرخه با يك سنگ و توقف آن، كل دوچرخه حول محور جلويي‌اش چرخيده و فرد با سر به زمين مي‌خورد.

تحول، اختراع و ايمني

بي‌شك زنان آن دوران با دامن‌هاي پر چين و بسيار بلند نمي‌توانستند از آن دوچرخه‌ها استفاده كنند. به همين دليل سه چرخه‌هايي با چرخ‌هاي بزرگ توليد شد. همچنين بسياري از پزشكان و افراد متشخص جامعه نيز به استفاده از اين نوع سه چرخه روي آوردند. جالب است بسياري از اختراعاتي كه بعدها روي خودروها قرار گرفت (مثل ترمز، ديفرانسيل و...) براي اولين بار روي اين نوع سه چرخه‌ها نصب شدند.

مشكلاتي كه وجود چرخ‌هاي بزرگ در جلو به وجود مي‌آورد، مخترعان آن دوران را به فكر يافتن راه‌حلي براي ايمن‌تر ساختن آنها انداخت. يكي از اين راه‌ها قرار دادن چرخ كوچك‌تر در جلو براي كاهش مشكل سقوط فرد دوچرخه‌سوار در صورت برخورد با يك مانع بود. اين تغيير بظاهر ساده سبب ايمن‌تر شدن دوچرخه و كمك به حفظ تعادل فرد سوار بر آن شد. اما اين همه ماجرا نبود. پيشرفت‌ها در صنعت متالوژي مخترعان را به ايجاد اصلاحاتي بيشتر در ساختار دوچرخه‌هاي آن زمان سوق داد. صنعتگران مي‌توانستند زنجيرها و چرخ دنده‌هايي سبك‌تر توليد كنند. همين امر باعث روي آوردن مجدد آنها به شكل اوليه دوچرخه يعني استفاده از چرخ‌هايي هم اندازه شد، اما اين به معناي يك دور چرخش به ازاي يك دور ركاب زدن نبود. در واقع با افزوده شدن دنده‌هاي مختلف، توانايي تغيير دور چرخ‌ها نيز به فرد دوچرخه‌سوار داده مي‌شد. به اين شكل امكان بهره بردن از توانايي‌هاي دوچرخه‌ها با چرخ‌هاي بلند در كنار ايمني بالا به صورت يك جا فراهم شده بود، اما نسل بعدي دوچرخه، گامي فراتر از آنها برداشت. در سال 1267 خورشيدي يعني فقط 71 سال پس از اختراع نخستين دوچرخه، يك مخترع ايرلندي براي اولين بار نوعي تاير بادي را براي دوچرخه طراحي و توليد كرد. پس از آن بود كه به خاطر توليد اين نوع تاير، امنيت و سهولت دوچرخه‌سواري افزايش محسوسي يافت. افزون بر اين، قيمت تمام شده ساخت دوچرخه نيز پايين آمده و امكان استفاده از آن براي همه فراهم گرديد. به اين صورت طبقه متوسط و حتي محروم جامعه نيز توانست از دوچرخه به عنوان وسيله‌اي براي رفت و آمد استفاده كند.